Bên cạnh các ngày Tết truyền thống như Tết Thượng nguyên, Tết Hàn thực, Tết Đoan Ngọ, hay Tết Trung thu, thì Tết Nguyên đán - còn được gọi là Tết Ta hoặc Tết Cả - vẫn luôn giữ vị trí đặc biệt và quan trọng nhất trong tâm thức dân tộc. Đây không chỉ là ngày khởi đầu năm mới mà còn là dịp hội tụ những giá trị tinh thần sâu sắc, gắn liền với một hệ thống lễ hội văn hóa đặc sắc.

Trong tâm khảm mỗi người, hương vị Tết luôn là dòng ký ức ngọt ngào len lỏi, gợi lên những cảm xúc ấm áp và thân thương. Đó là mùi thơm phảng phất của bánh chưng mới luộc ngập tràn không gian bếp; là vị ngọt bùi của mứt gừng cay nồng nơi đầu lưỡi; hay tiếng tí tách ấm áp bên bếp lửa hồng trong những đêm đông cuối năm.

Tết không chỉ là dịp đoàn viên, nơi cả gia đình quây quần, mà còn là cơ hội để mỗi người được sống chậm lại, gần gũi hơn với những phong tục, tập quán đã ăn sâu vào huyết quản mỗi người con đất Việt. Đó là khoảnh khắc tái hiện những giá trị truyền thống thiêng liêng, để mỗi độ Xuân về, hồn quê hương lại sáng bừng trong từng nụ cười, lời chúc phúc và cả những hoài niệm không thể phai mờ.

Tết Nguyên đán không chỉ là ngày lễ lớn mà còn là biểu tượng thiêng liêng của sự đoàn viên, nơi truyền thống và khát vọng giao thoa, tô điểm thêm sắc Xuân rực rỡ cho tâm hồn người Việt.

Vì lẽ đó, ba ngày Tết cổ truyền (mồng Một, mồng Hai, mồng Ba) luôn được dành trọn để tôn vinh những điều tốt đẹp và ý nghĩa nhất. Nói về lễ Tết, kho tàng phong dao, tục ngữ Việt Nam đã đúc kết tinh tế qua câu: “Mồng Một Tết cha, mồng Hai Tết mẹ, mồng Ba Tết thầy”. Câu nói này có thể hiểu đơn giản là: “Mồng Một là Tết bên họ nội, mồng Hai là Tết bên họ ngoại, mồng ba là Tết dành cho những người thầy”. Đây không chỉ là quy ước truyền miệng mà còn phản ánh sâu sắc giá trị gia đình và giáo dục trong văn hóa dân tộc.

Trong hành trình giao lưu và tiếp biến văn hóa với các quốc gia khác, Việt Nam đã khéo léo thiết lập chế độ quan hệ phụ hệ, nơi vai trò của người cha - đại diện cho sự lãnh đạo, quyền lực và tài sản - được đặc biệt tôn trọng. Tuy nhiên, trong cấu trúc gia đình, người mẹ vẫn giữ vai trò vô cùng quan trọng, là cội nguồn của sự yêu thương, chăm sóc và kết nối. Bởi thế, người xưa có câu: “Công cha như núi Thái Sơn, nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra”, để nhấn mạnh sự cân bằng giữa tình thương và trách nhiệm trong đời sống gia đình. Hay như câu:

Lên non mới biết non cao

Nuôi con mới biết công lao mẹ hiền.

Hay câu:

Ai rằng công mẹ như non

Thật ra công mẹ lại còn lớn hơn...

Cùng với tình thương vô bờ của đấng sinh thành, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên - một nét đẹp văn hóa truyền thống của người Việt cũng được thể hiện rõ nét trong những ngày đầu năm mới. Tết không chỉ là thời điểm sum họp gia đình mà còn là cơ hội để con cháu bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với nguồn cội.

Chính vì vậy, việc chuẩn bị đón Tết hằng năm luôn gắn liền với những công việc ý nghĩa như làm cỏ, sơn sửa và chăm chút mồ mả tổ tiên sao cho sạch đẹp, tươm tất. Đây không chỉ là bổn phận mà còn thể hiện lòng thành kính đối với người đã khuất. Việc làm này mang ý nghĩa thiêng liêng, bởi Tết là lúc con cháu cúng bái, rước ông bà về đoàn tụ, cùng hòa mình vào không khí ấm áp của những ngày lễ trọng đại.

Người xưa quan niệm: “Sự tử như sự sanh, sự vong như sự tồn” nghĩa là, thờ cúng người đã khuất phải chu đáo như khi họ còn sống. Đạo hiếu trong văn hóa Việt Nam không chỉ dừng lại ở thế giới hữu hình mà còn kéo dài mãi trong lòng con cháu, như một lời nhắc nhở về lòng biết ơn và kính trọng tổ tiên, để truyền thống tốt đẹp ấy tiếp tục lan tỏa qua bao thế hệ mai sau.

Bên cạnh mối quan hệ thân tộc, gia quyến và sự giao hòa giữa trời và người, ngày Tết cổ truyền còn dành riêng một ngày đặc biệt để tri ân người thầy - “mồng Ba Tết thầy”. Dân gian Việt Nam từ lâu đã lưu truyền những lời dạy như “Không thầy đố mày làm nên” hay “Nhất tự vi sư, bán tự vi sư” khắc sâu vai trò của người thầy trong việc mở mang trí tuệ, hun đúc tinh thần và định hình nhân cách. Trong văn hóa Việt, tôn sư trọng đạo không chỉ là một truyền thống, mà còn là biểu hiện của ý thức duy trì các giá trị đạo đức, bảo tồn và phát huy nét đẹp văn hóa dân tộc. “Mồng Ba Tết thầy” vì thế không chỉ là một ngày lễ, mà còn là sự tri ân sâu sắc gửi đến những người đã đặt nền móng cho tương lai của bao thế hệ.

Chỉ riêng Tết Nguyên đán người ta mới gọi là Tết Nhứt (Tết Nhất) hay Tết Cả, đủ để thấy tầm quan trọng trong tâm thức nhân gian đối với ngày Tết này. Ba ngày Tết quan trọng lại được dành cho cha - mẹ - thầy, sự hình thành nên quan điểm này biểu trưng cho ý thức của một dân tộc có lòng hiếu đễ, kính trọng chữ nghĩa, yêu chuộng sự học. Vì vậy trong gia đình người Việt luôn có bàn thờ tổ tiên, ngày nào cũng phải đốt nhang bàn thờ, cầu nguyện, thưa kính với tổ tiên trong những ngày hệ trọng của gia quyến như cưới gả, sinh nở, đi đứng... Trong mối quan hệ thầy - trò, xưa kia thầy qua đời thì người trò cũng xin thắt khăn tang và khiêm cẩn thực hành nghi lễ như con cái trong gia đình.

Nhắc đến Tết, không thể không nhắc đến những lời chúc tụng ý nghĩa mà mọi người dành cho nhau, như một cách lan tỏa niềm vui và hy vọng trong những ngày đầu năm. Gặp nhau, ai ai cũng gửi gắm những lời chúc về phước, lộc, thọ - ba giá trị cốt lõi mà mỗi người đều mong ước trong cuộc sống.

Chúc phước là mong cho cuộc đời tràn đầy may mắn, đủ đầy và trường thọ, gói trọn trong câu: “Nhân sinh dĩ bách niên vi kỷ” - đời người lấy trăm năm làm chuẩn mực. Chúc lộc là ước nguyện cho công việc thuận lợi, buôn bán phát đạt, sự nghiệp thăng hoa, như câu: “Nhứt bổn vạn lợi” (một vốn mười lời). Chúc thọ lại là lời chúc về sức khỏe bền lâu, tuổi thọ dài lâu như núi Nam Sơn vững chãi: “Thọ tỷ Nam Sơn”.

Những lời chúc Tết không chỉ là phong tục đẹp mà còn thể hiện khát vọng về một cuộc sống viên mãn, hạnh phúc và sự gắn kết giữa mọi người trong dịp đầu năm. Đó chính là nét đẹp truyền thống, nơi lời nói trở thành món quà tinh thần quý giá lan tỏa niềm vui và hy vọng mỗi độ Tết đến Xuân về.

Những lời phong dao, tục ngữ thoạt nghe tưởng chừng đơn sơ, mộc mạc, nhưng lại hàm chứa những thông điệp sâu sắc về ơn nghĩa sinh thành, đạo lý nhớ nguồn và sự ngợi ca những giá trị tốt đẹp vốn làm nên bản sắc dân tộc. Đó là lời nhắc nhở nhẹ nhàng mà thâm trầm, để mỗi người con đất Việt luôn trân quý cội rễ và gìn giữ nét đẹp văn hóa truyền thống.

Dù thời gian có trôi qua, dù đời sống hiện đại có đổi thay, dư vị Tết xưa, dù phôi pha hay còn lưu giữ, phần lớn phụ thuộc vào tấm lòng yêu thương, trân trọng giống nòi và đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của thế hệ hôm nay. Khi con cháu chúng ta còn biết yêu mến gia đình, kính trọng ông bà, cha mẹ và nâng niu những giá trị truyền thống, thì Tết xưa chưa bao giờ mất, mà chỉ thêm màu áo mới, đồng hành cùng thời gian, để tiếp tục là sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại, vun đắp cho tương lai thêm bền vững.

THÁI HẢI ĐĂNG, Viện Nhân học văn hóa